دکتر منصور بنکداریان
پیشینهٔ تاریخی
در اواخر دههٔ 1890، وزارت خارجه لندن آلمان را تهدیدی نسبت به تعادل قدرت در اروپا و نفوذ گستردهٔ امپراتوری انگلستان در دنیا می‌دانست. نگرانی از این تهدید انگلستان را وادار به تجدیدنظر در دیپلماسی خود در سایر مناطق دنیا کرد و عاملی مهم در تصمیم وزارت خارجه انگلستان برای بازنگری در زمینهٔ رقابت با روسیه تزاری شد با آن که این تصمیم برخلاف نظر مقامات انگلیسی حکومت هند بود که تهدید روسیه را نسبت به امنیت هند جدّی می‌شمردند. هدف اصلی وزیر خارجه محافظه‌کار انگلیس لرد لنز داون (Lansdowne)، در اتخاذ این تصمیم جلب حسن تفاهم و دوستی روسیه بود و به همین قصد نیز ابتکار گفت و گو با آن دولت را به دست گرفت.
امّا، این گفت و گوها در سال 1907، در دوران وزارت خارجهٔ سر ادواردگری ((Grey، به عقد یک توافق رسمی بین دو طرف انجامید. درزمان پیدایش انقلاب مشروطه درایران در سال 1906 رقابت انگلستان** با آلمان به طرد سیاست دیرینهٔ انگلیس، «انزوای شکوهمند،» و نهایتاً کناره‌گیری انگلستان از کنسرت اروپا منجر شده بود. در این هنگام، انگلستان فعالانه در پی برقراری روابط دوستانه با روسیه در عرصهٔ موازنهٔ قدرت در اروپا بود و همهٔ همّ خود را برای حل و فصل تعارضات یکصد سالهٔ روسیه و انگلستان به ویژه در منطقه آسیای مرکزی و ایران به کار می‌برد. در پی آغاز جنبش مشروطه‌خواهی در ایران، تمایل انگلستان برای همکاری با روسیه این دولت را در جبههٔ مقابل ملیون و مشروطه‌خواهان ایران قرار داد، یعنی آنانی که برخی از میانشان امید به حمایت انگلستان داشتند تا بتوانند از آن در خنثی کردن حمایت آشکار روسیه از حکومت مطلقهٔ ایران بهره برند. پیرو انعقاد قرارداد انگلستان و روسیه در سال 1907، وزارت خارجه انگلستان سیاست اغماض نسبت به دست درازی‌های دولت روسیه به مرزهای شمالی ایران و تلاش آن دولت برای تضعیف و ناکام کردن جنبش مشروطه را، علی‌رغم اعتراض‌های گهگاه نایب‌السلطنه انگلیسی هندوستان، در پیش گرفت. از سال 1907 تا شعله‌ور شدن آتش جنگ جهانی اوّل، هدف عمدهٔ سیاست انگلستان در ایران همکاری گسترده با روسیه تزاری حتِی در حد چشم‌پوشی از تجاوزهای گوناگون آن کشور به استقلال و تمامیت ارضی ایران از راه حضور نظامی‌اش در مناطق شمالی این کشور بود. در پیگیری این هدف وزارت خارجهٔ انگلستان در سال 1911، به پشتیبانی از روسیه در سرکوب جنبش مشروطیت برخاست.