مادیان هزار دادستان
نویسنده: فرخ مرد بهرامان
مترجم: سعید عریان
ناشر: علمی 1391
تاب مادیان هزار دادستان که بعد از تلاش شش ساله سعید عریان به فارسی ترجمه شده است در کتابخانه مجلس شورای اسلامی رونمایی شد.
به گزارش خبرگزاری مجلس شورای اسلامی، کتاب مادیان هزار دادستان که مؤلف آن یکی از رجال دینی دوره ساسانی بوده بعد از تلاش شش ساله سعید عریان به فارسی ترجمه شده است.
سعید عریان گفت: در کتاب‌های مختلف ایرانی و خارجی خواندم که در مورد این مجموعه توضیحات ناقصی داده و آن را با قانون نامه حمورابی مقایسه کردند، این نشان می‌دهد که آن‌ها این کتاب را نمی‌شناختند.
مترجم کتاب مادیان هزار دادستان خاطر نشان کرد: در ترجمه تمام نقاط این کتاب سعی شده است به صورتی آن را ترجمه کنم که هیچ کس از آن برداشت خاصی نکند. عریان در ادامه با اشاره به اینکه حتی یک مرکز سکه شناسی وجود ندارد تصریح کرد: مراکز ایران‌شناسی در ایران سازمان‌هایی هستند که تنها بخشی از وظایف آن‌ها به این مهم اختصاص می‌یابد و این مسئله می‌تواند ما را با مشکلات عدیده ای در شناخت تاریخ جغرافیای ایران مواجه سازد.
این کتاب مجموعه آرای قضات زمان ساسانی است که بر اساس شریعت زرتشتی قضاوت می‌کردند.
در زمان نوشتن این کتاب اتفاق نظر بوده ولی عده ای این کتاب را متعلق به زمان خسرو پرویز می‌دانند و به استناد فصل ۴۱ و اصطلاحات دیوانی و تقسیمات جغرافیای سیاسی این کتاب را می‌توان مربوط به دوره یزدگرد سوم دانست ولی آنچه مسلم است این کتاب تنها اثر مکتوب به زبان پهلوی که متعلق به زمان ساسانی بوده است.
این کتاب در سال ۱۳۰۶ یزدگردی بازنویسی شده و سپس ۲۰ برگ دیگر آن پیدا شده است.
سه نفر به صورت منسجم روی این متن کار کرده‌اند: گلسار که از پیروان زرتشتی بوده است، پری خانیان که ابتدا به زبان روسی و بعد در آمریکا به انگلیسی ترجمه کرده است و ماری مارسوخ در ایران در سال ۱۳۲۸ نیز این کتاب را به عنوان رساله دوره لیسانس حقوق قانون مدنی زرتشتیان در زمان ساسانیان به رشته تحریر درآوردند که از حجم بسیار کمی برخوردار بوده است و در جای دیگر این کتاب به صورت مقاله فصل‌هایی از آن در کانون وکلا منتشر شده است.
تنها منبع مهم در شناخت کلیدواژه متون شرقی ارمنی آغازین، اصطلاح نامه خوب حقوقی پیش از اسلام، زبان حقوقی، جمع آوری نام بزرگ، بنیادهای خیریه و آتشکده های دوره ساسانی و منابع جغرافیای تاریخی از اهمیت بسزایی برخوردار است.
ماتیکان در زبان پهلوی به معنای کتاب است. صدها رای قضایی دوران ساسانی در کتاب مادگان هزار دادستان کوتاه ثبت و گرد آورده شده است. که به هرکدام از این آرا و یا نظریه‌های حقوقی کوتاه شده ماده می‌گفتند که جمع آن نیز مادگان است. در واژگان حقوقی و قانون‌نویسی امروز نیز ماده به تقریب در همین معنی به کار می‌رود: عبارت و یا سخن کوتاه و پرمایه که مقررات هر قانون با شماره‌بندی ترتیبی آن بخش و بیان می‌شود.
دات/داد در فارسی میانه به معنی قانون است و داتستان (دادستان) در فارسی میانه به معنی رای بوده یعنی جایی که قانون در آن هست. هم‌داستان که هنوز هم در فارسی به کار می‌رود در قدیم شکل اصلی‌اش همداتستان بوده یعنی هم‌رای و هم‌عقیده. از این‌رو مادگان هزار دادستان یعنی ماده‌ها یا کوته نوشت های پرمایه از هزار رای و نظر قضایی ثبت‌شده در دوره ساسانی
کتاب بیشتر نمایانگر وضع دورهٔ ساسانی است تا دوره اسلامی. قضایای مطرح شده در کتاب بیشتر مربوط به قوانین مدنی است همچون زناشویی، طلاق، ارث، قیمومیت، مالکیت، موقوفات، مسائل مربوط به برده‌داری، وام و گرو و رهن، غرامت و تاوان، اجاره، ضمانت، وکالت و شرکت. همهٔ فتواها بر اساس قوانین دینی زرتشتی بوده است. این کتاب همچنین از جهت مطالعهٔ وضع اجتماعی دورهٔ ساسانی اهمیت به سزایی دارد.