«شاهنامه و پژوهش‌های تازه»
(پیرامون تاریخ‌نگاری، هنر و جامعه ایرانی)
نویسنده: غزال دبیری، اولگ گرابار و دیگران
ترجمه: محمد فاضلی بیرجندی
نشر پایان 1391
کتاب «شاهنامه و پژوهش‌های تازه» (پیرامون تاریخ‌نگاری، هنر و جامعه ایرانی) توسط محمود فاضلی بیرجندی ترجمه و به‌تازگی راهی بازار کتاب شده است. این اثر در واقع ترجمه پنج مقاله منتشره در نشریه انگلیسی زبان ایران‌شناسی است که در سال 2010 به مناسبت یک هزارمین سال سرایش شاهنامه منتشر شده است. مترجم در دیباچه کتاب بر این باور است که شاهنامه علی رغم بهره‌مندی از وجوهی چون تاریخ، شعر و اسطوره (و شاید به همین دلیل) «به نسبت کم شناخته مانده است»
و شاید این سرنوشتی بوده که این اثر گران‌بها از همان آغاز علی رغم تاثیر غیر قابل انکارش با آن مواجهه بوده به گونه ای که در مقاله نخست نیز به این نکته اشاره شده که بی اعتنایی سلطان محمود به شاهنامه ناشی از آن بود که «شاهنامه چیز غریبی بود؛ نه ادبیات بود، نه تاریخ». مترجم انتشار این اثر را جدا از پاسخ به شور و شوق درونی خویش به شاهنامه، تلاشی می‌داند جهت طرح مباحث جدید در باب این اثر گران‌قدر ایرانی. محمود فاضلی بیرجندی، درباره این کتاب به خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، گفت: کتاب «شاهنامه و پژوهش‌های تازه» ترجمه پنج پژوهش غنی و قوی در شاهنامه است که به مباحثی در تاریخ ایران از دوره باستان تا صفویه می‌پردازد.
مترجم کتاب افزود: نخستین مقاله با عنوان «شاهنامه متعلق به روزگار سامانیان است یا غزنویان؟» نوشته «غزاله دبیری» تاریخ پیدایش شاهنامه را در دو سلسله سامانیان و غزنویان بررسی کرده و معتقد است زمان پیدایش شاهنامه برخلاف باور عموم ارتباطی به روزگار سلطان محمود غزنوی ندارد بلکه پیش از آن که به دربار غزنویان وارد شود، سینه به سینه میان مردم منتقل می‌شد.
«اولگ گرابار» نویسنده مقاله «چرا شاهنامه نگارگری شد؟» در پژوهش خود، تابلوها و نگارگری‌های داستان‌های شاهنامه در دوره‌های مختلف را بررسی کرده است. به باور نویسنده مقاله این نگارگری‌ها که نخستین آن‌ها، 300 سال پس از شاهنامه شکل گرفته‌اند، در دوره مغولان اوج گرفت.
مترجم کتاب افزود: این دوران یکی از زاویه‌های مثبت دوران مغولان به شمار می‌رود، چرا که مغولان با وجود خشونت و قساوتی که داشتند به هنر و دانش خدمت‌هایی کردند و اوج‌گیری نگارگری شاهنامه در دوره آن‌ها بخشی از آن خدمات است.
فاضلی بیرجندی با اشاره به مقاله سوم کتاب «شاهنامه و پژوهش‌های تازه»، بیان کرد: «تحلیل و تفسیر داستان سیاوش و وجوه تشابه ایزد نباتات» نوشته «مریم نعمت طاووسی» مطالعه‌ای تطبیقی بین داستان سیاوش و باورهای عامیانه در فرهنگ‌ها و اقوام درباره چرخه زندگی مرگ و دوباره بازگشت به زندگی است.
مترجم کتاب «پارت‌ها و روزگارشان» ادامه داد: «سفر کعبه اسکندر به گزارش نگاره‌های شاهنامه» نوشته «ماریانا شرو سیمپسون» با مطالعه تابلوهایی که در دوران مختلف درباره سفر اسکندر مقدونی به مکه کشیده شده، برداشت‌های هر دوره از این داستان شاهنامه را بررسی می‌کند. وقایع مربوط به حمله و غارت اسکندر در ایران، یکی از رویدادهای مهم تاریخ ایران باستان به شمار می‌رود.
مترجم کتاب «شاهنامه و پژوهش‌های تازه» درباره مقاله پایانی کتاب نیز گفت: «هوشنگ اژدهاکش در دربار پادشاهان صفوی» نوشته «گالینا لاسیکووا» نیز پژوهشی درباره پارچه‌های نفیس و گرانبهایی است که در موزه‌های روسیه و آمریکا نگهداری می‌شوند و نمونه‌هایی از پارچه‌های نفیسی به شمار می‌روند که پادشاهان صفوی به‌عنوان هدیه و پیشکش به دربار تزار روسیه فرستاده بودند.
وی ادامه داد: پژوهشگر در این مقاله رابطه میان این نقش بافته‌ها را با نیاز پادشاهان صفوی به سلاح گرم در دوره درگیری ایران و عثمانی بررسی کرده و به طور مثال نقش هوشنگ‌شاه در حال کشتن اژدها بر پارچه‌های اهدایی را نمادی از نیاز دولت صفوی به فروکوفتن دشمن می‌داند. هوشنگ‌شاه در شاهنامه، پادشاهی است که آتش را کشف کرده و از معدود شاهان اژدهاکش است.